Epidemia otyłości stała się poważnym problemem zdrowotnym XXI wieku. Dziecięca otyłość jest problemem ogólnoświatowym. Opracowane raporty wskazują, że co piąte europejskie dziecko ma nadwagę lub jest otyłe. Wzrost występowania otyłości w wieku rozwojowym łączy się z częstszym pojawieniem się jej powikłań i schorzeń z nią związanych, które wcześniej występowały wyłącznie u dorosłych.
Otyłość dziecięca – alarmujący problem!
Średni przyrost występowania otyłości w krajach europejskich w okresie 2002-2012 wyniósł ponad 6%, co świadczy o narastającym trendzie i konieczności podejmowania działań profilaktycznych. Według ostatnich badań, w Polsce w 2009 roku stwierdzono otyłość u 16% dzieci w wieku od sześciu do dziewiętnastu lat (u 19%, chłopców i 14% dziewcząt). Wskaźnik nadwagi i otyłości, który został stwierdzony w badaniach przesiewowych Programu „PoZdro!”, przeprowadzonych na grupie 24 000 polskich uczniów w gimnazjach i szkołach podstawowych wynosi 22 proc.
Otyłość to przewlekłe zaburzenie, spowodowane brakiem równowagi między poborem a wydatkowaniem energii, co objawia się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej. Nadmierne otłuszczenie organizmu niesie ze sobą zwiększone ryzyko różnych powikłań i staje się palącym problemem zdrowotnym.
Różne osoby mają genetyczną skłonność do zachowywania nadmiaru kalorii jako tłuszczu, ale wzrastająca częstość otyłości nie jest związana z występowaniem jakiejś zmiany genetycznej na świecie. Zdolność do gromadzenia tłuszczu w czasie obfitości pożywienia jest cechą selekcjonowaną przez wiele tysięcy lat ewolucji człowieka.
Przyczyny otyłości
W ciągu ostatnich dziesięcioleci zmienił się model żywienia. Do najważniejszych trendów odpowiedzialnych za rozwój otyłości należy wymienić wzrost konsumpcji słodkich napojów i słodyczy, zwiększenie ilości spożywanych posiłków poza domem, oferowanie coraz większych porcji jedzenia w tej samej cenie, zanik prawidłowego rytmu przyjmowania posiłków, omijanie śniadań i zjadanie dużej porcji kalorii wieczorem.
Ważną rolę w rozwoju otyłości odgrywają czynniki psychospołeczne. Zajadanie stresu jest formą nieradzenia sobie z problemami w szkole, rozwodem rodziców czy zawodem miłosnym.
Otyłość i nadwaga może rozwinąć się w każdym wieku dziecka. Obecnie coraz bardziej podkreśla się znaczenie okresu płodowego dziecka i wpływu prawidłowej diety matki ciężarnej dla stanu zdrowia potomstwa. Wyniki badań wskazują, że otyłość matki w okresie ciąży zwiększa u jej dziecka ryzyko otyłości w dzieciństwie i w wieku dorosłym. Kolejnym ważnym czynnikiem rozwoju otyłości u dzieci jest krótki okres karmienia piersią i wczesne włączanie karmienia sztucznego.
Poważne powikłania otyłości
Jedną ze zmian równowagi hormonalnej w otyłości jest insulinooporność. Insulinooporność jest to zmniejszona wrażliwość tkanek (mięśni, wątroby, tkanki tłuszczowej) na działanie insuliny. Insulina jest hormonem wydzielanym przez trzustkę i odpowiada za obniżenie poziomu glukozy we krwi.
Konsekwencją przewlekłej insulinooporności jest rozwój zaburzeń gospodarki węglowodanowej, a następnie cukrzycy typu 2. Cukrzyca typu 2, zwana wcześniej była cukrzycą dorosłych, obecnie jest coraz częściej rozpoznawana u otyłych dzieci. Pacjenci z otyłością mają też zwiększone ryzyko występowania zaburzeń lipidowych. Charakterystyczne zaburzenia polegają na podwyższonym stężeniu triglicerydów oraz niskim stężeniu frakcji HDL cholesterolu. Niekorzystny profil lipidowy dotyczy zwłaszcza młodych pacjentów z otyłością brzuszną.
Kolejnym powikłaniem otyłości jest nadciśnienie tętnicze stwierdzane u 18% otyłych dzieci. Niealkoholowe stłuszczenie wątroby oraz kamica pęcherzyka żółciowego to kolejne powikłania, które są spowodowane nadmierną masą ciała. Cechy stłuszczenia w badaniu ultrasonograficznym są obecne u połowy otyłych pacjentów.
Nadmierne obciążenie układu kostno-stawowego i aparatu mięśniowego powoduje dolegliwości bólowe ze strony kręgosłupa i kończyn dolnych. Bezdech senny zaburza sen nocny, prowadzi do patologicznej senności w ciągu dnia, bólów głowy, problemów z koncentracją, a w efekcie również pogorszenia wyników w nauce.
Zmiana stylu życia całej rodziny – podstawą leczenia
Podstawę leczenia otyłości u dzieci powinna stanowić modyfikacja stylu życia. Powinna ona dotyczyć nie tylko samego pacjenta, ale i całej jego rodziny niezależnie od masy ciała jej członków. Konieczne jest stałe motywowanie dziecka, robienie wspólnie przemyślanych zakupów, wspólne gotowanie. Ograniczenie czasu poświęconego na TV/komputer. W domu nie powinno być produktów zakazanych, żeby dziecko nie odczuwało zmiany diety jako kary, uniemożliwia to też tzw. podjadanie.
Kluczowym elementem przeorganizowania trybu życia dziecka jest zwiększenie ilości czasu spędzanego na wysiłku fizycznym. Badania oceniające wspólną aktywność fizyczną rodziców i dzieci wskazują, że zaledwie 8-20% rodzin aktywnie spędza czas wolny, najczęściej podejmując jazdę na rowerze i wycieczki piesze. Należy zdawać sobie sprawę, że wydolność fizyczna dziecka otyłego może być zmniejszona. Zaleca się więc stopniowe zwiększanie codziennej aktywności do docelowych 60 minut codziennego wysiłku fizycznego. Nie zaleca się natomiast ćwiczeń siłowych do czasu ukształtowania układu kostnego.
Otyłe dzieci z powodu swojego wyglądu często wstydzą się podejmowania zajęć sportowych z rówieśnikami. W niektórych przypadkach konieczna jest opieka psychologa, której celem będzie wzmocnienie samooceny dziecka. Dlatego też, w Programie „PoZdro!” jednym z czterech specjalistów, którzy współpracują z rodzinami, obok lekarza, dietetyka i specjalisty aktywności fizycznej, jest psycholog.
Otyłość, to alarmujący problem zdrowotny, dotykający wciąż rosnącej liczby dzieci i młodzieży. Nadmiar kilogramów u dziecka rzadko budzi należyty niepokój u rodziców i wciąż pokutuje mylne przekonanie o tym, że pulchne dziecko to dziecko zdrowe. Tymczasem otyłe dziecko to przyszły otyły dorosły. Więcej, otyłe dziecko to dziecko chore, zagrożone poważnymi powikłaniami zdrowotnymi, wymagające pomocy i wsparcia.
Autor: Prof. Małgorzata Myśliwiec z Katedry i Kliniki Pediatrii, Diabetologii i Endokrynologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, członkini RADY NAUKOWEJ Programu „PoZdro!