Fundacja Medicover zorganizowała w maju 2018 roku, w Warszawie, konferencję pod patronatem Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych „Elektroniczny System Medycyny Szkolnej – programy profilaktyczne w dobie XXI w. skierowane do dzieci i młodzieży, rodziny – konferencja dla jednostek samorządu terytorialnego, Departamentów Zdrowia jednostek samorządu terytorialnego, pielęgniarek szkolnych, POZ”. Wydarzenie zgromadziło przedstawicieli środowisk: rządowych, samorządowych, pielęgniarskich, naukowych i medycznych.
Konferencja, która odbyła się 11 maja, podjęła temat programów zdrowotnych – zarówno od strony praktycznej, jak i teoretycznej. Miała na celu pokazanie dobrych praktyk z zakresu działań prowadzonych na terenie Polski przez jednostki samorządu terytorialnego, wymianę doświadczeń między departamentami odpowiadającymi za ich realizację, a także zrozumienie wyzwań, z którymi mierzą się pielęgniarki szkolne. Zorganizowana na styku różnych środowisk – stworzyła przestrzeń do konstruktywnego dialogu, diagnozy realiów, a także wyznaczyła obszary niezagospodarowane w medycynie szkolnej. Wskazała praktyczne, sprawdzone rozwiązania i systemy informatyczne, które mogą wesprzeć pielęgniarki szkolne w ich pracy.
Przedmiotem i tłem konferencji był także przygotowywany obecnie przez Ministerstwo Zdrowia projekt „Ustawy o opiece zdrowotnej nad uczniami”, nad którym nadzór sprawuje wiceminister zdrowia Józefa Szczurek-Żelazko. Nowa ustawa ma zacząć obowiązywać od roku szkolnego 2018/2019.
Konferencję otworzył referat Doktora Pawła Goryńskiego z Zakładu Monitorowania i Analiz Stanu Zdrowia Ludności Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH. „Na tle Unii, jesteśmy krajem mającym stosunkowo młodą populację” – podkreślał Dr Goryński. Istnieją przewidywania związane z pokoleniem urodzonym po 2000 roku, iż może żyć krócej niż ich rodzice. Potwierdzają to statystyki dotyczące ubiegłego roku w Polsce, żyjemy krócej. „Ostatnie doniesienia GUS z marca 2018 roku: żyjemy krócej niż przed rokiem. (…) Okazuje się, że niestety zostało zahamowane przeciętne dalsze trwanie życia” – mówił Dr Goryński. „Niezwykle istotna jest promocja zdrowia, prewencja i ewaluacja ” – dodał Dr Goryński.
„Niestety, w tych pieniądzach, które dostajemy na programy promocji zdrowia i prewencji – nie ma pieniędzy na ewaluację, która powinna bezwzględnie następować po tych działaniach, żebyśmy mogli wykazać ile pieniędzy zaoszczędziliśmy.”
Zagrożenie chorobami cywilizacyjnymi – czy znamy skutki?
„W Europie co piąte dziecko ma nadwagę lub otyłość, w Polsce jest podobnie: 16-20%”– mówiła Prof. Małgorzata Myśliwiec z Katedry i Kliniki Pediatrii, Diabetologii i Endokrynologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Potwierdzają to badania Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Cukrzycy typu 2 i Chorób Cywilizacyjnych PoZdro!, prowadzonego przez Fundację Medicover. Skala nadwagi i otyłości wśród dzieci, wykazana w badaniach przesiewowych w szkołach1 sięga aż 22% populacji.
„U dzieci z nadmierną masą ciała już widzimy cechy miażdżycy tętnic, rozwija się bardzo szybko cukrzyca typu 2 – występuje już u nastolatków. Pojawiają się zaburzenia lipidowe, nadciśnienie tętnicze, zespół metaboliczny… To co jest dla nas najbardziej przerażające – gdy wykonujemy dzieciom z nadwagą i otyłością USG – 50-75% dzieci ma już cechy stłuszczenia wątroby – w tym wieku! A co będzie w wieku 50-60 lat? Ale co najważniejsze u dzieci – to powikłania psychologiczne. Dzieci z nadwagą i otyłością są izolowane przez swoich rówieśników, wyśmiewane, mają mniejsze poczucie własnej wartości, problemy z koncentracją, trudności w nauce. Mają elementy depresji, lęku i zaburzenia odżywiania. Pojawiają się powikłania z układu pokarmowego, nie mówiąc już, że w przyszłości mogą rozwijać się u nich nowotwory – szczególnie układu rozrodczego i przewodu pokarmowego – ale również próchnica zębów, alergia, astma oskrzelowa… Najwyższy czas, by to zmienić. Dobre nawyki, które są wykształcone w okresie dzieciństwa i dorastania, na pewno zaprocentują w przyszłości!”
Podczas konferencji, Pani Profesor Myśliwiec przekrojowo omówiła największe błędy żywienia dzieci
i młodzieży, pułapki żywieniowe, ich konsekwencje i zagrożenia zdrowotne, finansowe i społeczne oraz metody prewencji. „Skutki ekonomiczne nadwagi i otyłości tj. koszty opieki zdrowotnej nad osobami z otyłością są o 44% wyższe niż nad osobami z prawidłową masą ciała – to jest bardzo dużo. W Polsce choroby związane przyczynowo z nadwagą i otyłością mogą być odpowiedzialne aż za 25% hospitalizacji – a to bardzo dużo kosztuje. Koszty pośrednie i bezpośrednie leczenia otyłości i jej powikłań pochłaniają od
5 do 10% budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia – czyli lepiej prowadzić działania prewencyjne niż wydawać później pieniądze na powikłania”.
Rola i wyzwania dla pielęgniarki w działaniach profilaktycznych na terenie szkoły
Procedowana aktualnie przez Ministerstwo Zdrowia, „Ustawa o opiece zdrowotnej nad uczniami”, umacnia rolę pielęgniarek szkolnych, zwiększając zakres kompetencji i zadań. Tematowi medycyny szkolnej, współczesnych wyzwaniach z tym związanych, nowych zadaniach pielęgniarki i higienistki szkolnej, a także opieki stomatologicznej dla uczniów – poświęcone było wystąpienie Wiceminister Zdrowia, Józefy Szczurek-Żelazko.
Na konferencji obecne były Przewodniczące Okręgowych Izb Pielęgniarek, w imieniu środowiska pielęgniarek wystąpiła mgr Małgorzata Sokulska, Specjalista w dziedzinie pielęgniarstwa środowiska nauczania i wychowania, z Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych. W swoim przemówieniu przybliżyła zadania pielęgniarki szkolnej w obecnym systemie, nakreśliła realia realizacji zadań do nich należących. Zwróciła uwagę na ograniczony zasób pielęgniarek szkolnych, niewystarczającą – w stosunku do zadań – ilość godzin ich pracy w szkole regulowaną przez obecne przepisy, a także zmiany i budzące obawy aspekty, które wiążą się z projektem nowej ustawy.
„Potrzeba zmian w medycynie szkolnej została już przemyślana, zaakceptowana, nie trzeba już nikogo przekonywać. Doprowadziła do powstaniu prac nad „Ustawą o opiece zdrowotnej nad uczniami”. Co ta ustawa wnosi i zmienia?” – mówiła Małgorzata Sokulska – „Zadania promocji, edukacji zdrowotnej, wspólnych działań są bardzo wyeksponowane i bardzo przekierowana jest rola pielęgniarki na te działania. „Zadań, jak widać, bardzo przybywa” – podkreśla Małgorzata Sokulska – „Pielęgniarka współpracując również z zespołem Podstawowej Opieki Zdrowotnej wymienia się informacjami, ustala wspólnie programy skierowane indywidualnie do uczniów, natomiast – pielęgniarka musi mieć do tego narzędzia. Te zasady współpracy mogą się odbywać, też jest zapis w projekcie – oczywiście dostępnymi środkami poczty elektronicznej, ale bez wspólnych programów, platformy elektronicznej – nie będzie to łatwe do zrealizowania….(…).Także wielka, wielka, wielka, praca przed nami wszystkimi.”
Nowoczesna pielęgniarka – cyfryzacja szkoły i ESMS
O tym, że cyfryzacja i digitalizacja szkoły to proces nieuchronny, który zmienia i rozwija szkoły z korzyścią dla nauczycieli, kadry, uczniów i rodziców, opowiadał Tomasz Babicz, przedstawiciel coraz powszechniejszej w szkołach platformy LIBRUS Synergia oraz e-Dziennik.
Elektroniczny System Medycyny Szkolnej – jako narzędzie dla JST, Pielęgniarki szkolnej, Dyrektora Szkoły – Przykład wykorzystania i ewaluacji projektów i programów na danym terenie – zaprezentowała Kamila Szarejko, Kierownik Projektów Fundacji Medicover. „Innowacyjny system informatyczny ESMS dla pielęgniarek szkolnych jest efektem sześciu lat pracy nad Programem PoZdro!. By zidentyfikować dzieci wymagające opieki, ponieważ mają otyłość, bądź nadwagę – wykorzystywaliśmy elektroniczny system medycyny szkolnej – czyli system do badań przesiewowych w szkole. W tej chwili wydaje się, że ten system jest spuścizną po dobiegającym końca Programie PoZdro! i może wspierać w budowaniu zdrowego społeczeństwa, a także być niezwykle pomocnym narzędziem dla pielęgniarek szkolnych w planowaniu, prowadzeniu i ewaluacji programów.
Atuty „Elektronicznego Systemu Medycyny Szkolnej”:
- System jest intuicyjny i ustandaryzowany – pielęgniarka krok po kroku wypełnia i wpisuje dane – system podpowiada możliwe rozwiązania.
- Usprawnia i ułatwia pracę pielęgniarek szkolnych.
- Ujednolica system zbieranych pomiarów, ułatwia dostęp do nich.
- Umożliwia budowanie realnej, dopasowanej polityki prozdrowotnej w populacji danej szkoły.
- Zapewnia narzędzia do komunikacji – np. z rodzicami – poprzez generowaną i drukowaną Kartę Zdrowia. Rodzic otrzymuje ją w zamkniętej kopercie. Karta czytelnie przedstawia wyniki badań przesiewowych, wyszczególnia nieprawidłowości, zalecenia. Do koperty możliwe jest dołączenie
informacji o dziejących się na terenie miasta programach profilaktycznych lub innych skierowanych
do rodzin. - Możliwość tworzenia raportów statystycznych – dla JST, pielęgniarek, dyrekcji – są one dostępne od ręki. Można zobaczyć z jakimi problemami w danej szkole, w danej dzielnicy, czy mieście, się borykamy.
- Jest w zgodzie z najnowszymi wytycznymi RODO, szanuje poufność danych. Dostęp do indywidualnych danych ucznia mają tylko pielęgniarki i POZ – w zależności od tego kto w danym momencie jest administratorem danych. Na rzecz szkoły, czy samorządu będą mogły być wygenerowane tylko populacyjne raporty statystyczne, z możliwością wyboru zestawień (np. chłopcy vs dziewczynki).
- Uatrakcyjnia zawód pielęgniarki szkolnej.
„Zdajemy sobie sprawę ze średniej wieku pielęgniarek szkolnych. Dlatego, w dotychczas niezinformatyzowanej medycynie szkolnej zdecydowaliśmy się nie tylko zaoferować nasze wsparcie w postaci szkoleń, ale także proponujemy asystowanie pielęgniarkom w szkołach przy wdrażaniu systemu ESMS . Pozwoli to na lepsze i łatwiejsze zapoznanie się z aplikacją. Zaczynamy pilotażem w Gdyni” – mówiła Kamila Szarejko.
Efektywna profilaktyka w miastach: Gdynia, Wrocław, Lublin
Aby prowadzić skuteczne działania profilaktyczne, ważne jest systemowe monitorowanie stanu zdrowia oraz bardzo dobre zrozumienie budowania i tworzenia Programów w oparciu o wytyczne AOTMiT. Kluczem są: dopasowanie programów do realnych problemów i potrzeb istniejących w danej społeczności oraz ewaluacja działań, o której powinniśmy myśleć już na etapie planowania.
„Skończył się czas tego, że możemy się opierać na tym co nam się wydaje” – mówił dr n. med. Michał Brzeziński z Polskiego Towarzystwa Programów Zdrowotnych. Chcąc prowadzić program zdrowotny, Jednostka Samorządu Terytorialnego musi przejść cały proces – od wyboru problemu zdrowotnego, dobrania rozwiązania, analizy możliwości wdrożenia, przez opracowanie opisu zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia, aż do analizy uzyskanych efektów. Stąd, wystąpienie dra Michała Brzezińskiego zawierało rekomendacje i praktyczne wskazówki co zrobić aby dostać 5 od AOTMiT?
Z kolei, już przemyślane strategie polityk zdrowotnych, zaprezentowali w czasie swoich sesji przedstawiciele Urzędów Miast od kilku lat współpracujących z Fundacją Medicover przy realizacji Programu PoZdro!.
Nowe podejście do profilaktyki w Gdyni zobrazował przykład powołanego w 2018 roku Gdyńskiego Centrum Zdrowia, powstałego na bazie dawnego Wydziału Zdrowia. Swoją misją ma przyczyniać się do budowy strategii zdrowotnych dedykowanych mieszkańcom, sieciowania instytucji działających na rzecz zdrowia w mieście (współpraca z podmiotami leczniczymi, sanepidem, organizacjami pozarządowymi i uczelniami wyższymi) oraz tworzeniem innowacyjnych programów profilaktycznych bliskich mieszkańcom. Strategię Miasta przedstawili: Bartosz Bartoszewicz, Wiceprezydent Gdyni ds. edukacji i zdrowia oraz Pani Anna Melki – Dyrektor Gdyńskiego Centrum Zdrowia. Dobrą praktyką miasta był niewątpliwie przykład powołania i przeszkolenia promotorów polityki zdrowotnej na terenie szkół. Przedstawiciele Gdyni zaprezentowali również inne programy (z)realizowane na terenie miasta, takie jak: Program PoZdro!; upowszechnianie wiedzy w zakresie autyzmu; cykl szkoleń dla uczniów „Umiem pomagać”, zakładających edukację i podnoszenie świadomości w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym w przestrzeni miejskiej, czy program zdrowego żywienia w szkołach.
Podczas wystąpienia przedstawiciele Gdyni nawiązali też do trójstronnego porozumienia, które wkrótce zostanie podpisane przez Gdyńskie Centrum Zdrowia, w partnerstwie z Okręgową Izbą Pielęgniarek i Położnych oraz Fundacją Medicover: „Da nam to wgląd w sytuację zdrowotną uczniów na zupełnie innym poziomie niż dotychczas”. Pilotażowy projekt obejmie wprowadzenie rozwiązania informatycznego ESMS wspierającego pielęgniarki w gdyńskich szkołach. GCZ ma zapewnić finansowanie zadań związanych z prowadzeniem Projektu; wsparcie pielęgniarek szkolnych poprzez doposażenie gabinetów w odpowiedni sprzęt do poszerzonych badań bilansowych (waga do bioimpedancji, podoskop, sprzęt do testu wydolnościowego). Pilotażowy program zakłada: wypracowanie spójnej polityki zdrowotnej w gminie w zakresie szkół podstawowych, rekomendacje ekspertów i analizę danych o pojawiających się problemach zdrowotnych.
Realizowana od kilku lat strategia, przyczyniająca się do pozytywnych wyników m.in. w zakresie malejącego wskaźnika nadwagi i otyłości wśród młodzieży – to natomiast model efektywnej polityki zdrowotnej miasta Wrocław. Lokalne programy omówiła Joanna Nyczak, Dyrektor Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego we Wrocławiu. Jak wynika z prowadzonych przez Fundację Medicover w latach 2015-2018 badań przesiewowych w szkołach, na terenie Wrocławia występuje najniższy wskaźnik nadwagi i otyłości, w porównaniu do Gdyni, Lublina, Warszawy. „W 2016 roku z radością przyjęliśmy zaproszenie do udziału w PoZdro!, które było istotnym uzupełnieniem tego co już w ramach działań prozdrowotnych we Wrocławiu realizowaliśmy” – mówiła Joanna Nyczak. Głównym celem działań wrocławskiego urzędu jest poprawa zdrowia dzieci i młodzieży poprzez edukację i promocję różnych form aktywności.
„Konsekwentne, wieloletnie działania dopiero po latach dają efekty. Niezwykle ważna jest przy tym pozytywna komunikacja, angażowanie zainteresowanych i zobowiązanych oraz dialog z partnerami i budowanie szerokiej koalicji wokół celu jakim jest zdrowie dzieci i młodzieży. We Wrocławiu prowadzimy na bieżąco konsultacje z realizatorami programów, przede wszystkim szkołami, w których mamy koordynatorów promocji zdrowia – są to przeszkoleni nauczyciele, którzy chcą się zaangażować, podmioty lecznicze, które startują w konkursach i z nami współpracują, oraz fundacje i organizacje pozarządowe, jak Fundacja Medicover, ale również rodzice, autorytety ze świata medycznego, z którymi staramy się współpracować, wypracowywać najlepsze rozwiązania, rekomendacje do wdrożenia” – podkreślała Joanna Nyczak. „Niezwykle ważna jest wspólna praca nad standaryzowaniem jadłospisów w szkołach, tak, aby jakość żywienia w szkołach była jak najlepsza. Edukacja to nie tylko jest matematyka, język polski, czy wyniki z przedmiotów, ale to również jest edukacja w zakresie zdrowego stylu życia. Cóż nam z tego, że będziemy mieć świetnie wykształconych matematyków, fizyków i polonistów – ale z otyłością i zagrożeniem bardzo wielu chorób cywilizacyjnych w bardzo młodym wieku i paradoksem tego, że młode pokolenie może żyć krócej niż ich rodzice?”
O mechanizmach profilaktyki i promocji zdrowia w Lublinie opowiedziała kolejno Barbara Danieluk –
Z-ca Dyrektora Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych z Urzędu Miasta w Lublinie. Działania skupione na tworzeniu przestrzeni miejskiej sprzyjającej zdrowiu – rozwój ścieżek rowerowych, system roweru miejskiego, system infrastruktury sportowej, rekreacyjnej – która działa i się powiększa – to jego elementy. Działania profilaktyczne ukierunkowane są również na aktywności obniżające czynniki ryzyka występowania chorób cywilizacyjnych związanych z małą aktywnością fizyczną, nadwagą otyłością, czy paleniem tytoniu.
„Na terenie miasta realizujemy 9 programów polityki zdrowotnej – wśród nich te adresowane do szkół. Współpraca na terenie szkół oparta jest o działania wspólnie z kadrą pedagogiczną, dyrektorami szkół, zwłaszcza tych, które należą do sieci szkół promujących zdrowie, pracownikami stołówek szkolnych.
W działaniach profilaktycznych współpracujemy oczywiście z pielęgniarkami szkolnymi. Na 104 jednostki oświatowe mamy 81 gabinetów pomocy przedlekarskiej”.
Model lubelski został zaprezentowany na licznych przykładach profilaktyczno-zdrowotnych działań miasta, między innymi poprzez Program Profilaktyki Wad Postawy, realizowany przez pielęgniarki szkolne na terenie szkół od 2010 roku, złożony z dwóch podstawowych elementów: diagnostyki dzieci klas IV w zakresie wad postawy nabytych w okresie wzrostu i edukacji uczniów, rodziców i nauczycieli, by zwiększyć wiedzę i świadomość o czynnikach ryzyka wad postawy i ich nieleczonych następstw. Uczestniczyło w nim ponad 18 tys. uczniów – przebadano ponad 60% populacji. Program ten dowodzi, że aktywności podejmowane przez samorząd mogą być – i są skuteczne. Jak pokazują wyniki badań przesiewowych przeprowadzonych przez Fundację Medicover w ramach Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Cukrzycy i Chorób Cywilizacyjnych „PoZdro!”, liczba dzieci z wadami postawy zmniejszyła się w Lublinie w ciągu ostatnich kilku lat niemal o 20 proc. (z 82,3 proc. badanych w roku szkolnym 2014/2015 do 60,7 proc. w 2016/2017), względem roczników nie objętych działaniami profilaktycznymi.
„Cieszę się z organizacji tej konferencji” – mówiła Barbara Danieluk. Jest ona z mojego punktu widzenia – jako samorządowca – naprawdę bardzo potrzebna”.
Panel dyskusyjny – wnioski, PODSUMOWANIE
Konferencję zakończył merytoryczny, podsumowujący panel dyskusyjny – zwracano uwagę na fakt, iż nie zawsze JST posiadają możliwość długofalowej ewaluacji. Wyzwaniem jest znalezienie takich parametrów i narzędzi, które w krótkim czasie wykażą prawidłowość i skuteczność danego rozwiązania. JST stają przed dylematem wydawania środków na ewaluację, bądź też dodatkową pulę świadczeń. Ważnym aspektem w dobie budowania dobrych programów zdrowotnych jest ponadto konieczność uzyskania pozytywnej zgody od AOTMiT. Pozytywnym aspektem byłoby budowanie doradztwa i szkoleń we współpracy z AOTMiT.
Konferencja została zorganizowana w pięknej perspektywie widokowej 38. piętra budynku Warsaw SPIRE.
1 wyniki badań przesiewowych wykonanych przez pielęgniarki Fundacji Medicover w ramach programu PoZdro!. Fundacja Medicover od 2014 r. prowadziła tzw. Kompleksową Analizę Zdrowotną w szkołach. Do maja 2018 roku przebadano prawie 24 tys. uczniów klas I gimnazjów oraz klas IV Szkół Podstawowych w czterech miastach w Polsce: Gdyni, Warszawie, Lublinie i Wrocławiu.